ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣਾ ਵਿਸਮਾਦੀ ਅਮਲ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣ ਵੇਲ਼ੇ ਲੋਕ ਮਹਿਜ਼ ਆਪਣੇ ਅਹਿਸਾਸ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਸਗੋਂ ਉਹ ਟੋਂਹਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਕੀ ਕੁਝ ਪਿਆ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਸੰਜੋਗ-ਵਿਜੋਗ, ਪ੍ਰੇਮ, ਦੁੱਖ, ਅਤੇ ਮੌਤ ਆਦਿਕ ਦੇ ਅੰਦਰ ਲਹਿਣ ਦਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਮੁੱਕਦਾ ਕਦੇ ਨਹੀਂ। ਅਹਿਸਾਸ ਦੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਲਹਿਣ ਨਾਲ਼ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ਼ ਨਾਤਾ ਜ਼ਾਹਿਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਾਵਿ ਸਿਰਜਣਾ ਦੇ ਪਲ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਸੋਝੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਅਹਿਸਾਸ ਦੀ ਸਹੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਢੁਕਵੇਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਬਗ਼ੈਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਦੀਆਂ ਸੂਖਮਤਾਈਆਂ ਅੰਦਰਲੇ ਸਰੋਦ ਨਾਲ਼ ਸਿੱਧਾ ਨਾਤਾ ਹੈ। ਸ਼ਬਦ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਰੰਗਾਂ ਦੇ ਸੁਹਜ ਨਾਲ਼ ਇੱਕਸੁਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸ਼ਬਦਾਂ ਬਿਨਾਂ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਆਬਾਦ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣ ਲਈ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਸਹੀ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਸੋਝੀ ਹੋਣੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।

Does Sikhi constitute a different world civilization? Do Sikhs have a solid ideological and historical foundation for building a unique state system? What would Sikh strategy look like? What are the relations between Sikhi and modernity, postmodernity, and democracy? What is the Sikh theory of warfare? What would a Sikh economy look like? What are the Sikh traditions of Gurmata and Sarbat Khalsa? What would a Sikh state look like? These are some crucial questions we will deal with in this course. Sikhi is a unique (naira) way of life. It contains the philosophical and ideological foundations of an alternative socio-political and economic system. However, this system has never been fully articulated. Most Sikh scholars who have written about these issues have done so only as passing remarks. It is tough to find sustained academic reflections on these questions.

ਪ੍ਰੋ. ਹਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਮਹਿਬੂਬ ਦੀ ਸਹਿਜੇ ਰਚਿਓ ਖ਼ਾਲਸਾ ਸਿੱਖ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਹੈ। ਇਹ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਸਿੱਖ ਵਿਦਵਾਨ ਵੱਲੋਂ ਆਧੁਨਿਕ ਮੁਹਾਵਰੇ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਗਈ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ ਹੈ। ਮਹਿਬੂਬ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵ ਧਰਮਾਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਨਾਲ਼ ਸੰਵਾਦ ਦੇ ਅਮਲ ਵਿੱਚੋਂ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਅਮਲ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖੀ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ ਦਾ ਉਪਰਾਲਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। 

ਸਿੱਖ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਵਾਨਾਂ ਲਈ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਮੁੱਖ ਵਜ੍ਹਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਪੱਛਮੀ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਫ਼ਲਸਫ਼ਿਆਂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਸਿੱਖ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਦਾ ਆਪਣਾ ਪਸਾਰ ਸਿਰਜਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਨਾਲ਼ ਸੰਵਾਦ ਵਿੱਚ ਆਉਣਾ ਨਿੱਜੀ ਚੋਣ ਦਾ ਸੁਆਲ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਧਰਮ, ਸਾਹਿਤ, ਇਤਿਹਾਸ, ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ, ਜਾਂ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰ ਆਦਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇ ਦੇ ਸਰੂਪ ਅਤੇ ਅਧਿਐਨ ਪਿੱਛੇ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਫ਼ਲਸਫ਼ਾ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਫ਼ਲਸਫ਼ਾ ਜੀਵਨ ਦੀ ਹਰ ਇੱਕ ਇਕਾਈ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰ ਕੇ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਸਾਂਚੇ ਵਿੱਚ ਢਾਲ਼ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਪਾਸਾ ਵੱਟ ਕੇ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰਨਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ। ਸਥਾਪਿਤ ਫ਼ਲਸਫ਼ਾਨਾ ਲੀਹਾਂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਆਪਣਾ ਰਾਹ ਬਣਾਉਣਾ ਹੀ ਹੱਲ ਹੈ। ਮਹਿਬੂਬ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਹਿਜੇ ਰਚਿਓ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਹ ਟੀਚਾ ਬੜੇ ਵਿਲੱਖਣ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੀਨ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਸਰ ਕੀਤਾ ਹੈ।  ਮਹਿਬੂਬ ਸਾਹਿਬ ਪੱਛਮੀ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਆਪਣਾ ਨਿਆਰਾ ਫ਼ਲਸਫ਼ਾਨਾ ਪਸਾਰ ਸਿਰਜਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਸ ਸਫਲਤਾ ਪਿੱਛੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕਵੀ ਹੋਣ ਦੀ ਵੀ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਹੈ।
ਹੱਥਲਾ ਕੋਰਸ ਸਹਿਜੇ ਰਚਿਓ ਖ਼ਾਲਸਾ ਬਾਰੇ ਪਹਿਲਾ ਕੋਰਸ ਹੈ; ਸਹਿਜੇ ਰਚਿਓ ਖ਼ਾਲਸਾ ਵੱਡ-ਆਕਾਰੀ ਅਤੇ ਬਹੁਪਸਾਰੀ ਕਿਤਾਬ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ਼ ਇੱਕ ਕੋਰਸ ਵਿੱਚ ਨਿਆਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਇਸ ਕੋਰਸ ਰਾਹੀਂ ਸਹਿਜੇ ਰਚਿਓ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੇ ਫ਼ਲਸਫ਼ਾਨਾ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦਾ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਸ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੌਰਾਨ ਹਿੰਦੂ ਬੋਧੀ, ਅਤੇ ਇਸਲਾਮੀ ਫ਼ਲਸਫ਼ਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ਼-ਨਾਲ਼ ਪੱਛਮੀ ਫ਼ਿਲਾਸਫ਼ਰਾਂ 'ਤੇ ਵੀ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ। ਕਾਂਤ, ਹੇਗਲ, ਮਾਰਕਸ, ਅਤੇ ਨੀਤਸ਼ੇ ਆਦਿ ਜਿਹੇ ਫ਼ਿਲਾਸਫ਼ਰ ਉਹ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ਼ ਮਹਿਬੂਬ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਿੱਧਾ ਸੰਵਾਦ ਰਚਾਇਆ। ਪਰ ਹਾਇਡਿਗਰ, ਦੈਰੀਦਾ, ਅਤੇ ਫੂਕੋਅ ਜਿਹੇ ਫ਼ਿਲਾਸਫ਼ਰ ਅਤੇ ਹੇਡਨ ਵ੍ਹਾਈਟ ਤੇ ਕੀਥ ਜੈਂਕਿਨਜ਼ ਜਿਹੇ ਇਤਿਹਾਸ-ਚਿੰਤਕ, ਜਿਹੜੇ ਸਬੰਧਿਤ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਬਾਰੇ ਸਾਡੇ ਚਿੰਤਨ ਨੂੰ ਵਡੇਰੇ ਪਸਾਰ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਵੀ ਵਿਚਾਰੇ ਜਾਣਗੇ। ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਕੋਰਸ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰੀ ਨਾਲ਼ ਗੰਭੀਰ ਚਿੰਤਨ ਰਚਾਉਣ ਦਾ ਉਪਰਾਲਾ ਹੋਵੇਗਾ ਜਿਸ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਸਹਿਜੇ ਰਚਿਓ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੀ ਲਿਖਤ ਹੋਵੇਗੀ।
੧੩ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਦਾ ਇਹ ਕੋਰਸ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇਗਾ ਪਰ ਇਸ ਨਾਲ਼ ਸਬੰਧਿਤ ਕੁਝ ਪੜ੍ਹਨ ਸਮੱਗਰੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇਗੀ।

The Sikhs in the eighteenth-century went through multiple cycles of violence. They were against a force of law that felt religiously obligated in dehumanizing the other. Since the Sikhs were the most distinguishable and the most defiant other, the Mughal establishment imposed a virtual ban on identifying as a Sikh. Despite the brutal violence that often advanced into genocides, the Sikhs managed to keep their integrity and identity intact and continue the struggle to establish their sovereignty.  The Sikhs were successful as they established their rule during the eighteenth-century and they failed and lost their sovereignty by mid nineteenth-century. The roots of both the success and failure of the Sikhs can be located in the eighteenth-century history. Focusing on primary textual and historical sources, this course will analyze the role the historical consciousness and the historiographical approaches of the previous historians in constructions of the Sikh past. During the course, we’ll read through primary sources to develop a fresh account of the historical events. Simultaneously, we shall explore what do those events signify. Why did the Sikhs prefer to identify as Sikhs while death or Islam were the only options? What makes adherents of one religion prefer death over converting to another religion? In this context, how do we make sense of the idea of religion and the role it plays in emergence of cultural formation? How do discursive formations influence the process of history-making? How do we understand the conflicts between religious and discursive formations?

This course will be an interdisciplinary attempt to explore above question with reference to history, study of religion, philosophy, psychoanalysis, and literature. The course will offer a parallel analysis of theoretical and methodological commitments of a modern historian and the poetics of Sikh historiography we have traced in a variety of literary and historical works.

The course will be taught in English.

*Image Coutesy: Central Sikh Museum, Amritsar